KREŠIĆ, Andrija

KREŠIĆ, Andrija, filozof (Vihovići kraj Mostara, 21. X. 1921). Gimnaziju završio u Mostaru 1942. Član SKOJ-a od 1939. i KPJ od 1941, za II. svjetskoga rata u partizanima, u mostarskom Mjesnom komitetu KPJ 1942–43. Studirao filozofiju u Lenjingradu i Moskvi od 1946, diplomirao 1951. i doktorirao 1953. u Beogradu tezom Relacioni sudovi i relativnost spoznaje (Sarajevo 1958). Asistent na Filozofskom fakultetu u Sarajevu od 1951, docent od 1953 (utemeljitelj i pročelnik katedre za filozofiju 1956) te izvanredni profesor od 1961, kad postaje i pročelnikom Odjela za filozofiju Instituta društvenih znanosti u Beogradu; u tamošnjem je Institutu za izučavanje radničkog pokreta (Institut za međunarodni radnički pokret) od 1965, najposlije kao ravnatelj. Podnijevši politički motiviranu ostavku, umirovljen potkraj 1970-ih. Predsjednik Jugoslavenskoga društva za filozofiju 1961–63, nakon 1963. zastupnik u Saveznoj skupštini te član Ideološke komisije CK SKBiH, predsjedništava SKJ i Savezne konferencije SSRNJ. — Glavnina mu je prinosa posvećena marksističkomu promišljanju države, društva i religije, posebno s obzirom na stvaralački humanitet te razotuđenje političke i gospodarske sfere, znatnim dijelom u otklonu od stajališta SK; kao dugogodišnjemu suradniku Korčulanske ljetne škole i časopisa Praxis, opus mu se promatra i u kontekstu »filozofije prakse«. Osuđujući etatizam i svođenje etičke vrijednosti na ekonomsku, razmatrao položaj radništva u okolnostima automatizacije proizvodnje i države blagostanja (Dijalektika politike, 1968) te fenomen staljinističkoga »kulta ličnosti« nadovezan na »demokratski centralizam«, prisutan i izvan SSSR-a (Političko društvo i politička mitologija, 1968, interno izd. 1964). Napustivši radikalni kriticizam (brošure Naša narodna revolucija i borba protiv religioznog sujeverja. Beograd 1953; Religija kao kult svetovne i božanske vlasti. Beograd 1958) i nalazeći analogije u pristupu dogmatskim postavkama, u knjizi Kraljevstvo božje i komunizam (1975) naznačio je mogućnost »koegzistencije i dijaloga« pa i »praktičnoga partnerstva« komunističkih partija i Katoličke crkve, uočivši u strujama tzv. poslijekoncilske misli »diskretni proces autosekularizacije kršćanstva«, odn. pretvaranje nekih dotad teoloških tema u svjetovne, a sličnim mu je uvažavanjem prožeta i Filozofija religije (1981), u kojoj se kršćanstvo ne uzima kao zabluda nego kao povijesna činjenica duga trajanja. Osvrtao se i na narodnosno pitanje u Jugoslaviji; protiveći se težnjama za jezičnim jedinstvom, isprva mislio da se bosanski muslimani više ne mogu konstituirati kao nacija (skripta Međunacionalni odnosi u FNRJ. Sarajevo oko 1961), a oprjeke između »unitarizma« i »nacionalne samouprave« poslije držao uzajamno uvjetovanim plodom »birokratskih razračunavanja«, zauzimajući se za »prirodno iživljavanje i nenasilno potiskivanje nacionalne pripadnosti u privatnu sferu slobodne ličnosti, slično religioznoj i rasnoj pripadnosti« (Odjek, 1968, 1). Izbor tih i drugih tekstova tiskanih nakon 1962. objavio je i u knjizi Samogubitak i preporod (1989), predlažući zamjenu »politokratske diktature« širokim »socijalno-političkim pokretom radnoga stanovništva«, koji bi mjesto građanskoga »samoodređenja nacije« trebao omogućiti socijalističko »samoodređenje osobe«; u toj bi se zamisli parlament sastojao od domova udruženoga rada, općina i nacija, shvaćenih kao zajednica pripadnika, a republike, po svem sudeći, ukinule. Priređen mu je i drugi izbor iz djela Humanizam i kritičko mišljenje (2010). Surađivao je u periodicima Filozofski pregled (Beograd 1953), Nova misao (Beograd 1953), Revija (Novi Sad 1953), Politika (Beograd 1954–55, 1960, 1974), Pregled (1954–57, 1959, 1967), Komunist (Beograd 1959, 1965, 1972, 1974), Oslobođenje (1959, 1968), Filozofija (1960–61, 1965–66), Naše teme (1962), Gledišta (Beograd 1964, 1966–67, 1984), Praxis (1965–67, 1969–71, 1974), Međunarodna politika (Beograd 1967), Međunarodni radnički pokret (Beograd 1967–68, 1970, 1973), Odjek (1968, 1970–72), Student (Beograd 1968), Híd (Novi Sad 1970), Theoria (Beograd 1977, 1981, 1983), Književne novine (Beograd 1986), Filozofska istraživanja (1989), Gradina (Niš 1993), Filozofija i društvo (Beograd 1994) i NIN (1995) te zbornicima O religiji (Beograd 1953), Humanizam i socijalizam, 1 (Zagreb 1962), Čovek danas (Beograd 1964), Marksova misao (Beograd 1964), Smisao i perspektive socijalizma (Zagreb 1965), Marks i savremenost, 5, 7 (Beograd 1967, 1974), La rivolta di »Praxis« (Milano 1969), Jugoslawien denkt anders (Beč 1971), Marksizam i marksističko obrazovanje danas (Zagreb 1973), Revolutionäre Praxis (Freiburg 1969), Umjetnost i revolucija (Zagreb 1989), Zbornik radova povodom 75. godišnjice života akademika Envera Redžića (Sarajevo 1990), Potrebe društvenog razvoja (Beograd 1991), Interkulturalnost u multietničkim društvima (Beograd 1995) i Granice – izazov kulturalnosti (Beograd 1997). Supriredio izbore Diktatura proletarijata i radnička samouprava (Beograd 1967) i Država i politika, 1–2 (Beograd 1968, Osijek 1977), predgovorima popratio Religiju i nauku G. E. H. Rogera (Sarajevo 1958, preveo s francuskoga), Uvod u filozofiju dijalektičkog materijalizma A. M. Deborina (Sarajevo 1960), Kinesko pitanje R. Garaudyja (Beograd 1967), Istoriju ruske društvene misli, 1–2 G. V. Plehanova (Sarajevo 1974) te Staljinova Pitanja lenjinizma (Zagreb 1981). Sastavio i brošuru Kretanje i teorija kretanja (Beograd 1958) te s ruskoga preveo Bibliju za vjernike i nevjernike J. M. Jaroslavskoga (Sarajevo 1962).