FORTUNIO, Giovanfrancesco (Srića, Srićković; Ivan Franjo), slovničar (Zadar, o. 1470 — Ancona, 1547?). Hrvatskoga je podrijetla, u izvorima se navodi kao »schiavone«, »šćavun«, pa je vjerojatno hrvatsko prezime Srića, zabilježeno u dokumentima iz XV. i XVI. st. u Splitu i u Zadru, zamijenio talijanskim adekvatom. U vrijeme boravka u Furlaniji učenik humanista Marcantonija Sabellica, koji mu posvećuje djelo Observationes ex varia auctorem lectione collectae (Mleci 1487). U Padovi završava studij prava. Od 1499. do 1502. boravi u Veneciji među latinskim humanistima, piše poeziju i pokušava naći izdavača za svoju slovnicu. Pjesnikinja Gaspara Stampa posvećuje mu 1544. sonet. Potom bio odvjetnikom u različnim talijanskim gradovima, zatim sucem u Anconi, gdje tragično skončava život, o čem svjedoči G. P. Valeriano. Njegova prva slovnica talijanskoga (pučkog) jezika Regole grammaticali della volgar lingua u dva sveska (morfologija i pravopis) tiskana je u Anconi 1516. Preostala tri najavljena sveska nisu objavljena. Poslije je optužio znamenitoga talijanskog jezikoslovca i književnika P. Bemba da mu je ukrao prvotnu zamisao za svoje djelo Prose della volgar lingua (1525). C. Dionisotti nedvojbeno je pokazao da se Bembo, unatoč poricanju optužbe, ipak služio Fortuniovom knjigom te da je ona utjecala i na kasnije talijanske gramatičare. Premda izvoran kao slovničar, F. ne temelji svoja pravila na živoj jezičnoj uporabi jer drži da joj nedostaje umjetnička virtuoznost. Iako nekoliko puta spominje i ostale talijanske dijalekte, Regole puristički utemeljuje na toskanskoj varijanti talijanskoga pučkog jezika jer je ona najbliža jeziku sadržanom u djelima trojice velikih trečentista: Dantea, Petrarce i Boccaccia. Od te trojice drži on, valjalo bi u svemu slijediti Petrarcu. Gramatičke sheme koje primjenjuje na jezični korpus prevodi iz latinske gramatike, ne definira kategorije, nedostaju mu paradigme, a nedosljedan je i u nazivlju. Ističe važnost ispravne ortografije pučkog jezika. Regole se očituju kao svojevrstan pregled najznatnijih obilježja jezične uporabe u XIV. st., početak gramatičkog usustavljivanja pučkog jezika, »bez čega taj jezik nikad ne bi postao talijanskim« (Dionisotti). U slovnici se, iako rijetko, može naići na gotovo nesvjesno shvaćanje vrijednosti žive riječi, čemu su teorije njegova vremena gotovo u potpunosti proturječile. Fortuniovu su metodu slijedili mnogobrojni slovničari koji su se kasnije bavili tom materijom. U XVI. st. Regole su bile pretiskavane dvadesetak puta.
DJELA: Regole grammaticali della volgar lingua, 1–2. Impresso in Ancona per Bernardin Vercellese nel anno 1516. del mese di settembre; Mediolani 1517; Franciscus Caluus ex oficina Minutiana redemit 1517. pridie Sancti Lucae; Vinegia, B. & A. di Bendoni, 1524; Vinegia, Marchio Sessa, 1529; Stampata in Vinegia p. Francesco Bindoni & Mapheo Pasini Campagni. Nel. 1533; In Venetia p. Domengo Zio & fradelli ... ad instantia de m. Marchio Sessa ... 1538; 1539; Vinegia, Figlivoli di Aldo 1541; 1545; 1550; Vinegia, G. Padoano, 1551; In Vinegia 1552, Nelle case de’ figlivoli di Aldo; (1591); (S. l., s. a.); Ancona 1606, Bernardin Vercellese.
LIT.: F. Sansovino: Le osservationi della lingua volgare de diversi huomini illustri, cioè del Bembo, del Gabriello, del Fortunio, dell’Acarisio et di altri scrittori. Venetia 1565, 123–171. — G. P. Valeriano: Contarenus, sive de litteratorum infelicitate, 1. Venetia 1620, 43. — G. Fontanini: Biblioteca dell’Eloquenza italiana, 1. Venezia 1753, 5–7. — Isti: Ibid. Parma 1803, 8. — A. Landi: Storia della letteratura italiana, 4. Venezia 1824, 453. — G. Tiraboschi: Storia della letteratura italiana. Venezia 1824, 2104. — G. Ferrari-Cupilli: Uno schiavone scrittore della prima grammatica italiana. Gazzetta di Zara, 15(1846) 80, str. 481–483. — Š. Ljubić: Dizionario biografico degli uomini illustri della Dalmazia. Vienna—Zara 1856, 132–133. — R. Fulin: Documenti per servire alla storia della tipografia veneziana. Venezia 1882, 92. — V. Cian: Un decennio della vita di m. Pietro Bembo. Torino 1885, 40, 240, 241. — S. Ferrari-Cupilli: Cenni biografici di alcuni uomini illustri della Dalmazia. Zara 1887, 78–80. — P. Villanis: Studio sul Fortunio. Pro patria. Zara 1887. — G. Muzio: Lettere inedite. Trieste 1896. — M. Šrepel: Hrvat prvi gramatik talijanskoga jezika. Rad JAZU, 1899, 140, str. 1–16. — C. Trabalza: Storia della grammatica italiana. Milano 1908, 53, 65–72. — A. Tamaro: La Vénétie Julienne et Dalmatie, 3. Rome 1919, 36. — A. Bacotich: La prima grammatica italiana pubblicata da Gianfrancesco Fortunio Dalmata (1516). Archivio storico per la Dalmazia (Roma), 1(1926) I/1, str. 42–44. — V. Brunelli: Gian Francesco Fortunio primo grammatico italiano. Atti e memorie della Società dalmata di storia patria, 2(1927) str. 5–35. — A. Bacotich: Rimatori Dalmati nel Cinquecento. Archivio storico per la Dalmazia, 13(1938) XXV/146, str. 60–63. — C. Dionisotti: Ancora del Fortunio. Giornale storico della letteratura italiana (Torino), 111(1938) str. 213–234. — A. Hortis: Notizie di Gianfrancesco Fortunio. Ibid., str. 205–212. — A. Benvenuti: Storia di Zara dal 1409 al 1797. Milano 1944, 276. — I. N. Goleniščev-Kutuzov: Italijanskoe vozroždenie i slavjanskie literatury XV–XVI vekov. Moskva 1963, 123. — C. Dionisotti: Gli umanisti e il volgare fra Quattro e Cinquecento. Firenze 1968, 15–26.
Sanja Roić (1998)
